تخت جمشید مشهورترین اثر تاریخی در ایران است که در شهر مرو دشت قرار دارد، هرچند نام شیراز با این اثر تاریخی گره خورده است اما در شهر مرو دشت واقع شده و معروفیتی جهانی پیدا کرده است.
شهرت این اثر در جهان در حد دیوار چین و اهرام ثلاثه است و همین امر سبب شده است گردشگران زیادی در برای بازدید از این اثر به شهر مرودشت سفر کنند. این جاذبه خود به تنهائی می توانید دلیلی برای سفر به مرودشت باشد.
تخت جمشید در فاصله 10 کیلومتری از شهر مرودشت و 60 کیلومتری از شیراز قرار دارد. زمان ساخت آن به دوران هخامنشی بر می گردد و پایتخت پادشاهان هخامنشی بوده که در دوران پادشاهی داریوش بزرگ، خشایارشا و اردشیر ساخته شده است و به مدت 200 سال آباد بود.
تاریخچه تخت جمشید
تخت جمشید، پارسه یا پرسپولیس یکی از شهرهای باستانی ایران بود که پایتخت پادشاهان هخامنشی و به دست داریوش بزرگ ساخته شده بود. در طی حکومت خشایارشا و اردشیر اول نیز گسترش و توسعه پیدا کرد.
عمده ساختمان های پارسه یا تخت جمشید در زمان داریوش بزرگ و پسرش خشایارشا بنا گردید اما برخی از بناها در زمان اردشیر اول به پایان رسید و اردشیر سوم هم ظاهرا در آنجا تعمیراتی انجام داد و بناهائی نیز اضافه کرد. آرامگاه اردشیر دوم و سوم در دل کوهپایه شرقی تخت جمشید کنده شده اند.
قلمرو هخامنشیان بسیار پهناور بود، به طوری که از دره سند در هندوستان تا رود نیل در مصر و ناحیه بن غازی در لیبی امروز و از رود دانوب در اروپا تا آسیای مرکزی را در بر می گرفت. در این کشور بزرگ، اقوام بسیای با آداب و رسوم خاص خود زندگی می کردند و فرهنگ ایالتی و قومی خود را پاس می داشتند. در حقیقت مشخصه ویژه این دولت، احترام به آزادی فردی و قومی، بزرگداشت نظم و قانون، تشویق هنرها و فرهنگ بومی و همچنین ترویج بازرگانی و هنر بود. گفته رومان گیرشمن در مورد ایجاد دولت هخامنشی آن چنان دقیق و کلی است که به آن را بیان کنیم:
«تاریخ شاهنشاهی، که هخامنشیان بر اثر دلاوری خود به وجود آوردند، ثلث دوم هزاره اول ق.م را در بر می کیرد. ملل و تمدن های دیگر به حیات خود ادامه می دادند. اما در مجموع جهان مسکون، نقش اساسی را شاهنشاهی مذکور ایفا می کرد و برای مورخ، که موظف است حوادث را در جریان تاریخ مطالعه کن، تصور ایجاد چنین دولتی در ایران آن زمان، مدیون هخامنشی است و آنان بودند که این تصور را به حقیقت مقرون ساختند. دوام و استقلال این دولت، میراثی بود که ایشان برای اخلاف خود به جا گذاشتند».
هخامنشیان دارای چند پایتخت بوده اند در فصول سرما به شوش و بابل، در فصل گرم سال به همدان می رفتند اینها پایتخت های اداری و سیاسی آنها بود. به جز این دارای دو پایتخت آئینی بودند که یکی از آنها شهر پارسه و دیگری پاسارگاد بوده اند. این دو شهر زادگاه و پرورشگاه و به اصطلاح گهواره پارسیان به شمار می رفت. گور بزرگان و نام آوران آنان در آنجا بود و اهمیت ویژه ای داشت.
به عبارت دیگر اینها مراکز روحانی ایرانیان هخامنشی بودند مانند اورشلیم و واتیکان که نظر به اهمیت آیئنی خود، مرکز ثقل بسیاری از حوادث بوده اند. البته تخت جمشید از این دو بیشتر اهمیت داشته است به همین دلیل اسکندر مقدونی آن را به عمد آتش زد تا گهواره و تکیه گاه دولت هخامنشی را از میان ببرد و به ایرانیان بفهماند که دیگر دوره فرمانروائی آنان به سر آمده است.
نام اصلی این شهر پارسَه بوده که از نام قوم پارسی گرفته شده است. آنها ایالت خود را هم به همان نام، پارس می خواندند که یونانیان پرسیس نوشته اند و ما امروز آن را فارس می نامیم. پارسه، به همین صورت به عنوان نام شهر در سنگ نوشته خشایارشا بر جرز درگاه های «دروازه همه ملل» حک شده است و در لوحه های عیلامی مشکوفه از خزانه و باروی تخت جمشید هم آمده است.
پس از بر افتادن هخامنشیان، خط و زبان آنها نیز به تدریج نا مفهوم شد و تاریخ آنان از یاد ایرانیان رفت، خاطره شان با یاد پادشاهان افسانه ای پیشدادی و نیمه تاریخی کیانی در هم آمیخت و بنای شکوهمند پارسه را کار جمشید، پادشاه افسانه ای، که ساختمان های پرشکوه و شگرف را به او نسبت می دادند، دانستند و کم کم این نام افسانه ای، تخت جمشید، را بر آن نهادند. کهن ترین منبعی که این محل در آن قصر جمشید نامیده شده است «عجائب نامه» است که در حدود 590 ه.ق نوشته شده است.
بیشتر بخوانید: برای کسب اطلاعات بیشتر درباره مرودشت و برترین مقاصد گردشگری آن، مجموعه مقالات “مرودشت” را مطالعه نمایید.
ارگ پارسه
تخت جمشید بر روی صفه ای بنا شده است که کمی بیشتر از یکصد و بیست و پنج هزار متر مربع وسعت دارد. خود صفه بر فراز و متکی به صخره ای است که از سمت شرق پشت به کوه مهر (رحمت) داده و از شمال، جنوب و مغرب، در درون جلگه مرودشت پیش رفته است.
شکل آن را می توان یک چهار ضلعی تصور کرد که ابعاد آن تقریبا چنین است: 455 متر در جبهه غربی، 300 متر در طرف شمالی، 430 متر در سوی شرقی و 390 متر در سمت جنوبی. کتیبه بزرگ داریوش بر دیوار جبهه جنوبی تخت، صریحا گواهی می دهد که در این مکان هیچ بنائی از قبل وجود نداشته است.
کارهای ساختمانی تخت جمشید به فرمان داریوش بزرگ در حدود 518 ق.م آغاز شد. نخست می بایست این تخت بسیار بزرگ را برای بنا کردن کوشک شاهی آماده می کردند، بنابراین این بخش بزرگی از یک دامنه نامنظم سنگی را مطابق نقشه معماران، تا ارتفاع معینی که مورد نظرشان بود، تراشیدهند و کوتاه و صاف کردند و گودی ها را با خاک و تخته سنگ های کثیرالاضلاع کوه پیکری که بدون ملاط بر هم گذاشتند بر آوردند و برای آنکه این سنگ های بزرگ، بر هم استوار بمانند آنها را با بست های دم چلچله ای آهنی بهم وصل کردند و روی بست ها را با سرب پوشانیدند.
این تخته سنگ ها یا از سنگ آهکی خاکستری رنگی است که از کوه و تپه های اطراف صفه استخراج می شده و یا سنگ های آهکی سیاهی است شبیه به مرمر که از کان های مجد آباد در 40 کیلومتری غرب تخت جمشید می آورده اند. خرد سنگ ها و سنگ های بی مصرف حاصل از تراش و تسطیح صخره را نیز به درون گودها می ریختند.
شاید در همین زمان بوده است که آب انبار بزرگ چاه مانندی در سنگ صخره و در دامنه کوه مهر به عمق 22 متر کنده اند. پس از چند سال کار صاف کردن صفه به پایان رشید و در این زمان شروع به ساخت شبکه فاضلاب تخت جمشید کردند. بدین صورت که آبراهه هائی ایجاد کردند که آب را به بیرون هداست می کردند. این آبراهه ها هنوز نیز وجود دارند.
استحکامات پارسه
دو جبهه غربی و جنوبی صفه را دیوارهای سنگی صافی که چندین متر از سطح دشت ارتفاع داشت، محافظت می کرد و از هر گونه گزندی دور می داشت، بنابراین در این سمت تنها دیواری ساده و کوتاه و جان پناهی با کنگره های چند پله ای بر فراز دیوار شالوده تخت ساختند.
اما از دو جهت دیگر، یعنی مشرق و شمال، یک رشته استحکامات خشتی درست کردند تا نگهبان بناهای درون صفه باشد. علاوه بر این چون از پست کوهپایه ای که بر صفه مشرف است، به آسانی می توان با اسب یا پای پیاده بالا آمد و به سوی تخت سرازیر شد.
زنجیری از برج و باروی خشتی بر ستیغ این کوهپایه، از گوشه شمال شرقی صفه تا حد جنوب شرقی صفه آن کشیدند و تمام محوطه دامنه کوهپایه مشرف بر صفه را محصور ساختند. اساس این باروی شرقی بدین گونه بود که اول یک دیوار بسیار ستبر خشتی با شالوده ای که در قسمت برج ها تا 19 متر پهنا داشت، درست کردند. این دیوارها را به صورت دو یا سه جداره شاخته اند.
بر فراز شالوده ای چنین ستبر و استوار، دیواری بر آوردند که 7 متر ارتفاع داشت و دالانی از میان آن می گذشت که همه برج ها چهار گوش بودند و ارتفاع آنها بیشتر از دیوار بود و درون آنها اتاقک هائی برای نگهبانان ساخته شده بود. ساختمان برج و باروی ستیغ کوه بر همین منوال سرتاسری و اتاقک ها و روزن های پیکان شکل بود. در این قسمت، چند برج و بخشی از دیوار را حدود چندین سال پیش از زیر خاک بیرون آورده اند که به صورت زنجیری استحفاظی بر بالای کوهپایه مشرف بر صفه دیده می شود.
ورودی اولی و کتیبه های پی بنای داریوش
در جهبه غربی نزدیک به گوشه شمالی آن، پلکان مضاعف دو جانبه ای درست کرده اند که مدخل عمده کوشک بشمار می رود اما چون ساختن چنین پلکان عظیمی بی گمان سال های زیادی زمان می خواسته، ناچار باید قبول کرد که مدخل تخت جمشید در اصل نه در شمال غربی بلکه در جای دیگری بوده است.
دلایل فراوان و قانع کننده ای نشان می دهد که مدخل اصلی در جنوب صفه بوده است و به احتمال زیاد در اواخر دوره هخامنشی آن را متروک گذارده و جایش را پر کرده اند.
نزدیک به جائی که مدخل اصلی فرض می شود، کمی رو به جنوب، تخته سنگی به بزرگی 7/20 و پهنای 2/05 متر در جبهه جنوبی کار گذارده اند که به چهار قسمت تقسیم شده و در هر قسمت کتیبه ای به خط میخی کنده اند. دو کتیبه سمت چپ به زبان و خط فارسی باستان نوشته شده است و سومی به عیلامی و چهارمی به بابلی. این کتیبه ها، هم سند بنای تخت جمشید هستند و هم نمایشگر اخلاق و روحیات سازنده آن و به ویژه نشانه احترامی است که وی برای پارسیان و کارهای آنان قائل بوده است.
دروازه همه ملل
در مشرق جلوخان پلکان ورودی، به فاصله 22 متری از لبه صفه، کاخ کوچکی است که «دروازه همه ملل» نام دارد زیرا نمایندگان همه اقوام تابع کشور ایران، بدان وارد می شده و سپس به سوی کاخ های بار می رفته اند. این بنا مشتمل است بر تالاری با دیوارهای خشتی ستبر، سه درگاه عظیم و چهار ستون رفیع که سقف را نگه می داشته اند. این ساختمان متعلق به خشایارشا است و اگر هم داریوش بزرگ پی ریزی اش کرده بود، خشایارشا آن را بالا آورده و تمام کرده است.
مساحت تالار 5/612 متر مربع و ارتفاع آن 18 متر بلندتر از جلوخان پلکان ورودی بوده و به عبارتی دیگر، تیغه های کنگره هایش نزدیک 33 متر از سطح دشت (کنار دیوار صفه) بالاتر بوده است. ستون هایش کمی بیشتر از 5/16 متر ارتفاع داشته اند و دو تای آنها تا سال 1965 .م بر سر پا بوده و یکی دیگر را هم با خرده ریزها و شکسته های دو ستون دیگر برپا کرده اند. این ستون های تازه کامل ترین ستون تخت جمشید کنونی است.
تخته سنگ حوض مانند
در جنوب شرقی دروازه همه ملل و شمال حیاط شمالی آپادانا تخته سنگی دیده می شود که 5/68 متر طول و 4/85 متر عرض و نزدیک 2 متر ارتفاع دارد. درون این تخته سنگ را به گونه نا منظمی تراشیده اند به طوری که به صورت حوضی در آمده است که قسمت غربی آن 120 ساتی متر ژرفا دارد.
اما قسمت شرقی عمقش کمتر است و حتی در یک جا به 46 سانتی متر می رسد. درباره کاربرد آن نظریات متفاوتی داده اند، یکی فرض کرده است که حوضی بوده با فواره ای در میان و آب از راه مجرای زیرزمینی بدان وارد می شده و سپس به باغچه ای در حیاط شمالی آپادنا می رسیده است، دیگری پنداشته که آن سنگابی برای تطهیر میهامانان شاهی بوده است و سومی ادعا کرده که آن، حوضی بوده است برای آب دادن به اسبان مهمانانی که به هنگام برگزاری جشن به تخت جمشید می آمده اند.
برای هیچ یک از این گمان ها دلایل قانع کننده ای نیاورده اند چرا که رابطه ای میام این تخته سنگ و آبهای سکو نیست و دیگر اینکه نمای جوانب این سنگ طوری تراشیده اند که کلافی تزئینی در پائین و یک پیشامدگی رخ بام شکل در بالا دارد و خیلی شبیه نمای سردرهای هخامنشی است. شاید می خواسته اند آن را چند قسمت کرده و برای شالوده دیوارها و یا سردر به کار گیرند.
حیاط آپادانا
در شمال و شرق کاخ بار داریوش بزرگ که آپادانا نامیده می شود. حیاط بزرگی است که به شکل دو مستطیل عمود بر هم مثل حرف L که ساقه طولی اش در قسمت شرق است و 167 متر درازا و 24 متر پهنا دارد و شاقه عرضی اش در شمال است که 152 متر طول و تقریبا 50 متر عرض دارد.
شمال حیاط به طور کلی محدود است به سر پلکان ورودی و جلوخان و دروازه همه ملل و یک رشته اتاق های سربازی و نگهبانی که بادیوارهای خشتی ساخته شده بودند. این اتاق ها در پشت دیوار جنوبی خیابان سپاهیان ساخته شده و در آنها رو به جنوب و به حیاط باز می شده است.
برا سفر به مرودشت می توانید بلیط اتوبوس مرودشت را به صورت آنلاین تهیه کنید.
کاخ آپادانا
آپادانا یا کاخ بار داریوش و خشایارشا که اریک اشمیت، حفار تخت جمشید آن را عالی ترین با شکوه ترین و وسیع ترین ساختمان تخت جمشید خوانده مشتمل بر یک تالار چهارگوش مرکزی با 36 ستون و سه ایوان، در جهت های شمال، شرق و غرب و چهار برج در هار گوشه بیرونی تالار و یک رشته اتاق نگهبانی در جنوب بنای آپادانا به دست داریوش بزرگ آغاز شد و در زمان خشایارشا به اتمام رسید.
سطح این کاخ نزدیک به سه متر از کف حیاط آپادانا و کف دروازه همه ملل بلند تر ساخته شده و در بیشتر قسمت ها متکی به سنگ تنه کوه است. برای رفتن به درون این کاخ دو پلکان دو طرفی، یکی در سمت شمال چسبیدخ به ایوان شمالی و یکی در سمت مشرق و متصل به ایوان شرقی درست کرده اند. دیوارهای این پلکان ها و پیش بست شان مزن به نقوش و کتیبه های با شکوهی است.
از 72 ستونی که روزی سقف آپادانا و ایوان هایش را برپا می داشته اند، امروز تنها 14 عدد برپا هستند. از قسمت های مختلف آپادانا می توان به این قسمت ها اشاره کرد: ایوان غربی، ایوان شمالی، پلکان ایوان شمالی، مهتابی جلوی پلکان شمالی، برج های چهارگانه آپادانا، تالار مرکزی، محوطه جنوبی آپادانا، ایوان شرقی آپادانا، پلکان جنوبی آپادانا، پلکان های مهتابی عقبی، جهبه شمالی.
کاخ اختصاصی داریوش معروف به تچر
از نخستین کاخ هائی که بر روی صفه تخت جمشید بر آوردند بنائی بود در جنوب غربی آپادانا و رو به جنوب، یعنی به سمت آفتاب. این بنا در یکی از کتیبه های منقور بر آن تچر خوانده شده است و در کتیبه ای دیگر از همان بنا هدیش و امروز به کاخ داریوش و یا تچر معروف است.
کلمه تچر در زبان فارسی مانده و به صورت تجر یا طزر در آمده است و آن را خانه زمستانی معنی کرده اند ولی هیچ دلیلی که برساند این بنا سرای زمستانی بوده است در دست نیست.
سنگ های این کاخ، خاکستری و بسیار پاک تراش هستند چنان که عکس آدمی در آن می افتاده و به همین دلیل در این اواخر آن را آینه خانه یا تالار آینه هم می خواندند. کاخ تچر بر روی سکوئی بنا گشته که 2/20 تا 3 متر از کف آپادانا و حیاط مجاورش بلندتر است.
طرح آ به صورت مستطیلی است با محور طولی شمالی – جنوبی که 40 متر طول و 30 متر عرض دارد و مشتمل بر یک تالار مرکزی 12 ستونی با اتاق های جانبی، دو اتاق مربع شکل در شمال که هر یک چهارستون داشته اند و با اتاق های باریک و بلند جانبی محدود می شده اند و یک ایوان 8 ستونی در جنوب، که به دو اتاق جنبی می پیوسته است.
یک پلکان دو طرفه در جنوب بنا ساخته اند که از دو سوی به ایوان جنوبی می رسد و بر بدنه آنها نقش افرادی که بره، خوراکی و یا ظروف آشپزخانه در دست دارند کنده شده است.
کاخ هدیش
در شرق کاخ ه آثار کاخ با شکوهی دیده می شود که به گواهی کتیبه هایش به فرمان خشایارشا ساخته شده است. وی در یک کتیبه این بنا را هدیش خوانده ولی در نبشته ای دیگر ان را تچر نامیده اند. بنابراین اطلاق نام هدیش بر این بنا چندان درست نیست زیرا اشکار است که هر دو واژه یک معنی دارد.
تا چندی پیش همه مورخان هنر و باستان شناسان این کاخ را تماام و کمال ساخته خشایارشا می دانستند ولی در سال 1979م. نوشته ای بر بالای چتر خشایارشا منقوش بر جرزی در گوشه شمال شرقی هدیش یافت شد که در آن به جای خشایارشا داریوش شاه نوشته شده بود یعنی ثابت شده که این کاخ هم به دست داریوش آغاز شده بود و به دست پسرش خشایارشا به اتمام رسید.
به هر حال کاخ هدیش منسوب به خشایارشا بر سینه سنگ و در جنوب صفه ساخته شده و کف آن از سطح دشت نزدیک به 18 متر بلندی داشته است. محور طولی کاخ، غربی – شرقی بوده و مساحت آن نزدیک به 2550 متر مربع بوده است.
یک پلکان دو طرفه در سمت غرب و یکی دیگر در سمت شمال شرقی، آن را به ترتیب به حیاط کاخ داریوش و حیاط کاخ د پیوند می دهد. در سرتاسر جنوب کاخ، بالا خانه یا ایوانی با لبه کنگره دار وجود دارد که از دو جانب شرق و غرب توسط پلکان های باریکی به درون قسمت غربی حرمسرا راه داشته است.
کاخ خشایارشا یک بنای خصوصی بوده است و از راه پلکان های آن می توانسته اند به اتاق های پائینی که هفت متر پائین تر از سطح کاخ بوده بروند و یا از طریق مدخل اصلی، در جنوب صفه، به کاخ خای روی دشت راه یابند. از درون ایوان جنوبی کاخ، منطره دلنوازی از مرودشت پیداست و این امر احتمالا در اتخاب موقعیت قصر بی تاثیر نبوده است.
کاخ حرمسرا یا اندرونی خشایارشا
طرح این کاخ، به شکل حرف L و یا یک زاویه قائمه، متشکل از دو ساقه مستطیلی است که یک شاخه آن در قسمت غرب، یعنی جنوب کاخ خشایارشا واقع شده و به قسمت غربی حرمسرا معروف است و شاخه دیگر آن در غرب خزانه و شرق کاخ د جای دارد و همان است که هرتسلفد و کرفتر آن را باسازی کرده اند و اکنون موزه تخت جمشید و کتابخانه و محل اداری است.
علت اینکه این بنا را حرمسرا نامیده اند این است که دورتا دور آن را دیوار کلفتی فرا گرفته است و تنها مدخل کوچکی از سوی شمال غربی داشته، یعنی مورد استفاده این بنا طوری بوده که ورود غریبه بدان ممنوع بوده است. از این گذشته، در کاخ های رسمی یا اختصاصی، وقتی نقوش شاه را نشان می داده اند او را همراه با سربازان و یا صاحب منصبان عالی رتبه می آوردند اما در اینجا شاه را همراه با یک خواجه حرم سرا به تصویر کشیده اند.
راه های دسترسی به تخت جمشید
از آنجائی که این مکان یکی از معروف ترین آثار تاریخی کشورمان است بنابراین دسترسی به آن به آسانی انجام می گیرد. این مکان در جاده اصفهان به شیراز قرار دارد که برای رسیدن به آن باید از جاده اصلی خارج شوید و وارد یک جاده فرعی شوید و خود را به منطقه برسانید.
شرایط بازدید از تخت جمشید
برای بازدید از آن باید بین ساعات 8 الی 17.30 دقیقه مراجعه کنید و هزینه ای که بابت آن باید بپردازید برای بازدیدکنندگان داخلی 3 هزار تومان و بازدید کنندگان خارجی 20 هزار تومان می باشد. بهتر است هنگام بازدید کفش مناسب پیاده روی به همراه داشته باشید تا به راحتی به تمام قسمت های آن سر بزنید.
برای خرید بلیط هواپیما می توانید از مستر بلیط کمک بگیرید و در کم ترین زمان رزرو خود را انجام دهید. اگر برای اولین بار است که می خواهید از مستر بلیط هتل تهیه کنید، رزرو هتل مرودشت شامل تخفیف می شود، کافی است تا به صفحه هتل مراجعه کرده و از کد استفاده کنید.
نوشته تخت جمشید؛ تاریخچه + راه های دسترسی اولین بار در مجله مِستر بلیط. پدیدار شد.